Ο κήπος της Σπάροζας: τι είναι (και τι δεν είναι)

Κείμενο της Caroline Harbouri
Φωτογραφίες από τη Davina Michaelides

Η φωτογραφία στην κορυφή αυτής της σελίδας δείχνει την Searsialancea στον κήπο της Σπάροζας τον Απρίλιο.

Επισκέφθηκα τον κήπο της Σπάροζας πολύ πριν από την ίδρυση της MGS, πριν ακόμα από τότε που η Sally Razelou ανέλαβε την διαχείριση του κήπου. Ήταν το 1984, ένα χρόνο μετά από τον θάνατο της Jaqueline Tyrwhitt, όταν ο Stephen Grigg, ο τελευταίος κηπουρός της, βρισκόταν ακόμα εκεί. Όταν δημιούγησε τον κήπο της, η Jaqueline Tyrwhitt ήταν πρωτοποριακή στην χρήση των ιθαγενών φυτών, καθώς και από τους πρώτους να αναγνωρίζει ότι το έτος στον μεσογειακό κήπο αρχίζει το φθινόπωρο με τις πρώτες βροχές παρά στην άνοιξη. Κατά τη διάρκεια των χρόνων που έχουν περάσει από τότε, έχω παρακολουθήσει την εξέλιξη του κήπου. Εδώ θα ήθελα να εξετάσω τι ακριβώς είδους κήπος είναι.

Πρώτα απ ‘όλα, δημιουργήθηκε σε φτωχό, πετρώδες και αλκαλικό έδαφος, που σε ορισμένα σημεία δεν έχει βάθος. Το κλίμα είναι χαρακτηριστικά μεσογειακό, με ζεστά, ξερά καλοκαίρια (μέχρι 40 βαθμοί ή και παραπάνω) και βροχερούς (συνήθως) χειμώνες. Επί πλέον, το καλοκαίρι σαρώνεται από δυνατούς βόρειους ανέμους (το λεγόμενο μελτέμι) που ξεραίνουν τα πάντα. Δεν έχει νόημα να δώσω ένα συγκεκριμένο νούμερο για την κατά μέσον όρον βροχόπτωση αφού υπάρχει μεγάλη διάφορα από χρόνο σε χρόνο τόσο στην ποσότητα της βροχής όσο και στην διανομή της κατά μήνες. Πάντως ένα πολύ πρόχειρο νούμερο θα ήταν περίπου 450 χιλιοστά κατά έτος, αλλά αυτό φυσικά αποτελεί τον μέσον όρο και των βροχερών και των ανομβρίων χρόνων. Με ορισμένες μικρές ή μεγαλύτερες τοπικές διαφορές, αυτές είναι η συνθήκες που αντιμετωπίζουν οι κηπουροί σε όλα τα μέρη του κόσμου με μεσογειακό κλίμα. Κι’έτσι η Σπάροζα είναι εντελώς κατάλληλη για να είναι ο κήπος ενός συλλόγου ο οποίος ασχολείται με την κηπουρική στο Μεσόγειο.

Δοκιμάζοντας φυτά: πειραματική εργασία στον κήπο Sparoza. Φυτά που μοιάζουν να είναι κατάλληλα φυτεύονται στον κήπο, οπότε, όπως κάθε κηπουρός θα περίμενε, άλλα επιζούν και άλλα γρήγορα πεθαίνουν.  Από τα φυτά που επιζούν, εκείνα που φανερά ευδοκιμούν πολλαπλασιάζονται στο φυτώριο της Σπάροζας και δοκιμάζονται σε άλλες θέσεις. Η θέση ενός φυτού είναι σημαντικότατη και ο πειραματισμός συνοδεύεται από προσεκτική παρακολούθηση. Η Sally Razelou έχει παρατηρήσει για παράδειγμα ότι σε χρόνια εξαιρετικής ξηρασίας η παρουσία ενός δένδρου το οποίο παρέχει σκιά για τουλάχιστον μερικές ώρες την ημέρα μπορεί να κάνει την διαφορά μεταξύ ζωής και θανάτου για φυτά που στις κανονικές συνθήκες αντέχουν την ξηρασία, όπως π.χ. τα γερά δενδρολίβανα γύρο από το λεγόμενο «αλώνι» που δεν ποτίζονται ποτέ. Εχει επίσης παρατηρηθεί ότι φυτά που δεν ποτίζονται ωφελούνται μερικές φορές από «δανειζόμενο νερό», δηλαδή από μια μικρή αύξηση υγρασίας στο έδαφος που οφείλεται στο πότισμα ενός γειτονικού φυτού.

Ιδανικά, όποιος ενδιαφέρεται για τον κήπο της Σπάροζας θα πρέπει να τον δει σε διάφορες εποχές. Αυτό, βέβαια, δεν είναι πάντα δυνατόν. Μια επισκέπτρια που είχε την τύχη να δει τον κήπο και τον Μάρτιο του 2019, όταν ήταν γεμάτο ανθισμένα φυτά μετά από ασυνήθιστα βροχερό χειμώνα, και τον Οκτώβριο του ίδιου χρόνου, όταν ήταν κατάξηρο μετά από μήνες χωρίς βροχή, σημείωσε κατά την δεύτερη επίσκεψή της δύο πράγματα που μας ενδιαφέρουν εδώ. Πρώτον, παρατήρησε τους ξηραμένους καρπούς που είχαν παραμείνει σε μερικά φυτά. Δεύτερο, παρατήρησε ότι το έδαφος ήταν ακάλυπτο σε ορισμένα σημεία. Οταν ξηραίνονται, πολλά είδη του Μεσογείου παίρνουν εντυπωσιακές, αρχιτεκτονικές μορφές ή και έχουν πολύ διακοσμητικούς καρπούς (π.χ. οι μεγάλοι στρογγυλοί καρποί της Lomelosia minoana που μοιάζουν να είναι χάρτινοι και παραμένουν στο φυτό όλο το καλοκαίρι, και οι ξανθές «μαργαρίτες» του Phagnalon rupestre). Το καθαρισμένο, ακάλυπτο έδαφος σοκάρει πολλούς, κι’όμως, αν το σκεφθεί κανείς, αποτελεί αναπόστατο μέρος του ρυθμού ενός μεσογειακού κήπου – την καλοκαιρινή περόδο ανάπαυσης. Προσωπικά, βρίσκω αυτό το εποχιακά ακάλυπτο έδαφος αναπαυτικό καθ’εαυτό, σαν να είναι μια ήσυχη παύση πριν αρχίσει ξανά η ορμητική ανάπτυξη των φυτών τον χειμώνα και την άνοιξη. Επί πλέον, όταν τελειώνει η άνθισή τους, τα αρωματικά φύλλα πολλών μεσογειακών φυτών δίνουν μια άλλη διάσταση στον κήπο – και το ακάλυπτο έδαφος προσθέτει τα δικά του αρώματα: η ωραία μυρωδιά που εκδίδει καθώς τα καλοκαιρινά βράδια πέφτει η θερμοκρασία στο σούρουπο, και βέβαια η εξίσου θαυμάσια μυρωδιά της διψασμένης γης που επιτέλους πίνει με τις πρώτες βροχές.

Το καλοκαίρι πολλά μεσογειακά φυτά μπαίνουν σε θερινή νάρκη και χάνουν όλα τα φύλλα τους. Η γυμνότητα αυτή δεν δείχνει κάποιο λάθος του κηπουρού παρά μάλλον τον σεβασμό του για το φυσικό κύκλο ζωής  αυτών των φυτών. Ανάμεσα στα είδη που μπαίνουν σε θερινή νάρκη στην Σπάροζα είναι η Euphorbia dendroides, η Euphorbia acanthothamnos και το πανέμορφο ενδημικό φυτό της Κρήτης με ροζ λουλούδια, το Ebenus cretica. Τα φυτά αυτά όχι μόνο αντέχουν χωρίς νερό το καλοκαίρι, αλλά δεν το θέλουν κιόλας. Αν ποτίσετε για παράδειγμα το Ebenus cretica ή την δενδροειδή ευφορβία το καλοκαίρι, το μόνο που θα επιτύχετε θα είναι τον γρήγορο θάνατό τους. Όταν «κοιμούνται» άφυλλα το καλοκαίρι, μπορεί κανείς να απολαύσει την δομική μορφή τους. Τα δύο είδη ευφόρβιας, η E. dendroides και η E. acanthothamnos, έχουν ιδιαίτερο ενδιαφέρον, η πρώτη με την συμμετρική ομοιόμορφη σιλουέτα και η δεύτερη με το γεωμετρικό σχήμα σαν «μαξιλάρι» από περίπλοκα αγκάθια. Και όταν επιτέλους έρχοναι οι πρώτες βροχές του φθινόπωρου, ξαφνικά και γρήγορα βγάζουν φύλλα ξανά.

Υπάρχουν και άλλα φυτά τα οποία δεν βασίζονται στην θερινή νάρκη και την ολοκληρωτικό χάσιμο των φύλλων τους για να αντέξουν στην καλοκαιρινή ξηρασία. Αντί γι’αυτό, τα φύλλα τους μαζεύονται και γίνονται πιό μικρά για να περιωριστεί η απώλεια νερού από την εξατμισοδιαπνοή. Ανάμεσα σε τέτοια φυτά στην Σπάροζα υπάρχει το Ptilostemon chamaepeuce που την άνοιξη σχηματίζει ωραίες στρογγυλές μάζες με ροζ-μωβ λουλούδια δίπλα στο «αλώνι». Στα πεζούλια επίσης βλέπουμε το ασημένιο Anthyllis barba-jovis και την Artemisia californica (άψινθος της Καλιφόρνιας).

Τα γεώφυτα (τα βολβοειδή φυτά) αποφεύγουν τις υψηλές θερμοκρασίες και την ξηρασία του καλοκαιριού με πολύ απλό τρόπο: αποσύρονται από την επιφάνεια και βρίσκουν υπόγειο καταφύγιο. Σήμερα μάλιστα μια μεγαλύτερη ποικλία γεώφυτων βλέπεται στην Σπάροζα απ’ ό,τι στο περιβάλλων αττικό τοπίο. Ανάμεσα στα πρώτα γεώφυτα να εμφανίζονται είναι η αγιοβασιλίτσα (Drimia maritima) με το υψηλό, επιβλητικό στέλεχος και τα άσπρα λουλούδια της (εμφανίζεται πριν ακόμα από τις πρώτες βροχές, φαίνεται το έναυσμα να είναι ότι μικραίνουν οι μέρες), καθώς και τα μικρά ροζ κυκλάμινα που όλο εξαπλώνονται (Cyclamen graecum).

Στην περιοχή φρυγάνας βρίσκουμε επίσης, ανάλογα με την εποχή, τα Amaryllis belladonna, Iris × germanica (κυρίως μωβ) και Iris tuberosa (τα λουλούδια της οποίας είναι ένας όμορφος συνδυασμός του πράσινου με το καστανό). Εδώ βρίσκεται και το Narcissus obsoletus, όπως επίσης και στον λόφο και σε άλλα μέρη του κήπου: το ύψος του ανθοφόρου στελέχους του εξαρτάται από την ποσότητα βροχής – όταν υπάρχει ξηρασία το φθινόπωρο, είναι πολύ μικρό. Τον χειμώνα και νωρίς την άνοιξη το Narcissus papyraceus μοσχοβολάει σε όλο τον κήπο, συμπεριλαμβανόμενης και της περιοχής φρυγάνας. Τον φθινόπωρο οι στερνμπέργιες (το Sternbergia lutea και το S. sicula) διακρίνονται με τα έντονα κίτρινα λουλούδια τους που μοιάζουν με κρόκους,

Ενώ τον χειμώνα αρχίζει η άφθονη άνθιση των ανεμώνων σε αποχρώσεις ροζ και μωβ (Anemone coronaria, τόσο χαρακτηριστική της Σπάροζας). Μικρές τούφες από την σκίλλα Prospero autumnale και από τα Muscari neglectum και Leopoldia comosa εμφανίζονται εδώ και εκεί, ενώ το Ornithogalum umbellatum αυτοφύεται ελεύθερα παντού. Ο ομορφότατος  μωβ κρόκος Crocus goulimyi, ένας από τους πολλούς βολβούς στην περιοχή φρυγάνας, βρίσκεται και στον «Κήπο του Derek», όπου επίσης βλέπουμε το C. cartwrightianus – το τελευταίο υπάρχει επίσης στον λόφο, όπου έχει τάση να εξαπλώνεται στα μονοπάτια. Η Sally Razelou έχει παρατηρήσει ότι το μικροσκοπικό Colchicum cupanii έχει την ίδια τάση, την οποία αποδίδει στο πάτημα των σπόρων των βολβών αυτών στην γη από περαστικούς ανθρώπους και σκύλους, καθώς και στο γεγονός ότι στα μονοπάτια δεν αντιμετωπίζουν ανταγωνισμό από τα πολλά άγρια είδη της οικογένειας Asteraceae (με λουλούδια σαν μαργαρίτες) τα οποία εμφανίζονται πληθωρικά στον λόφο κατά τον χειμώνα και την άνοιξη. Στον κήπο, ένα όμορφο ελληνικό ενδημικό φυτό είναι το Fritillaria obliqua με τα εντυπωσιακά μαύρα του λουλούδια.

Όταν επισκεπτόμαστε κήπους, είναι φυσικό να φέρνουμε μαζί μας όλες τις προκαταλήψεις μας για το πώς πρέπει να είναι ένας κήπος. Αντικρίζοντας τον κατάξηρο κήπο της Σπάροζας π.χ. τον Οκτώβριο του 2019, θα ήταν εύκολο να πει κανείς «Μα ποτίστε το λίγο, για το όνομα του Θεού, για να είναι πιο ελκυστικός». Όμως αυτό θα παραβίαζε τις βασικές αρχές της Σπάροζας. Οπως ελπίζω πως έχω ήδη δείξει, είναι ένας κήπος που διαχειρίζεται το νερό με τέτοιο τρόπο ώστε να ταιριάζει με το αττικό κλίμα και να σέβεται τις ανάγκες των μεσογειακών φυτών που καλλιεργούνται εδώ, συμπεριλαμβανομένης και της ανάγκης μερικών για θερινή νάρκη. Δεν είναι ένας κήπος που παραμένει πράσινος το καλοκαίρι.

Θα ήταν επίσης εύκολο να πει κάποιος «αν το έδαφος είναι τόσο φτωχό, τότε φέρτε φρέσκο καλό χώμα στην επιφάνεια». Κι αυτό θα ήταν παρεξήγηση του ζητούμενου του είδους των φυτών που φύονται στην Σπάροζα. Τόσα πολλά φυτά που μεγαλώνουμε στους μεσογειακούς κήπους και που μπορούμε να δούμε στην Σπάροζα όπως λεβάντες, λαδανιές, δενδρολίβανα, ρίγανη, λευκάρια, και τόσα πολλά άλλα έχουν εξελιχθεί για να ευδοκιμούν σε φτωχό πετρώδες έδαφος. Σε αυτό αισθάνονται στο σπίτι τους. Αντίθετα σε πλούσιο έδαφος η διάρκεια ζωής τους μειώνεται σημαντικά.

Η Jaqueline Tyrwhitt έγραψε για τις σκληρές συνθήκες της Σπάροζας ότι όποιο φυτό επιβιώνει εδώ πιθανόν θα πήγαινε ακόμα καλύτερα κάπου αλλού. Ελπίζω ότι σε αυτό το άρθρο έχω καταφέρει να δώσω μια ιδέα των αρχών και των πρακτικών της Σπάροζας και για το πώς δίνει το παράδειγμα συγχρόνως και για την οικονομία και την αφθονία ενός πραγματικά μεσογειακού κήπου.

Mediterranean Garden είναι το σήμα κατατεθέν του Mediterranean Garden Society στην Ευρωπαϊκή΄Ενωση, την Αυστραλία, και τις Ηνωμένες Πολιτείες της Αμερικής

Κατασκευή και συντήρηση
του ιστότοπου Hereford Web Design